مقاله

بهوش باشیم :

پارک‌های ملی‌مان

 کاغذی نشوند  

پارک‌های ملی 

 « پارک‌ملی »  عنوان تعدادی از مناطق طبیعی تحت حفاظت ( حفاظت‌شده ) و تقریبا ً دست‌نخورده‌ای 

 است که با توجه به اهمیت ملی یا بین‌المللی که دارند با هدف بهره‌برداری‌های علمی ، آموزشی  

و تفریحی توسط دولتها مدیریت و حفاظت می‌شوند .

با تصویب قانون« سازمان پارکهای ملی » در سال 1912 در کنگرة ایالات متحدة آمریکا و  

با هدف حفظ چشم‌اندازهای طبیعی ، حیات‌وحش و بهره‌برداریهای علمی ، بهداشتی و تفریحی از  

مناطق طبیعی ویژه ،  نخستین عنوان پارک‌ملی به منطقه طبیعی « یلو استون » در این کشور داده شد .

هم اکنون هزاران منطقة طبیعی در جهان با عنوانهای گوناگون تحت مدیریت و حفاظت قرار دارند که 

 کمی بیش از هزار مورد آنها را پارک‌های ملی تشکیل می‌دهد .

در کشور ما ، در ماده 1 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست و در تعریف 

 پارک‌ملی آمده است : پارک‌ملی به محدوده‌ای از منابع طبیعی کشور اعم از جنگل و مرتع و بیشه‌های 

 طبیعی و اراضی جنگلی و دشت و آب و کوهستان اطلاق می‌شود که نمایانگر نمونه‌های برجسته‌ای 

 از مظاهر طبیعی ایران باشد و بمنظور حفظ همیشگی وضع زندگی طبیعی و همچنین ایجاد  

محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی‌ها در شرایط کاملاٌ  طبیعی  

تحت حفاظت قرار می‌گیرند .

      بنابر این تعریف ، در کشور ما نیز بیش از 140 منطقة حفاظت‌شده ( بجز مناطق موسوم به شکار ممنوع  

) وجود دارد که 19 مورد آنها به عنوان پارک‌ملی شناسایی و طبقه‌بندی شده‌اند که جنگل گلستان ،  

دریاچة ارومیه و مناطق طبیعی خجیر و سرخه‌حصار ( تهران ) ، تندوره ( خراسان ) ، کلاه‌قاضی ( اصفهان 

) ، بمو ( فارس ) و کویر از جملة مهمترین و شناخته‌شده‌ترین آنها هستند .

تهدید

تهدید پارک‌های ملی

متأسفانه با افزایش جمعیت و تغییر شیوه‌های زندگی در جهان ، موجودیت مناطق حفاظت‌شده بویژه پارک‌های ملی نیز در حال تغییر است . توسعة صنعتی و گسترش شهرنشینی ، دو عامل مهمی هستند که تقریباً در همه جای جهان سبب تخریب طبیعت و بر هم زدن امنیت آن شده و در یک کلام موجودیت مناطق طبیعی را تهدید می‌کنند .

سازمان پارک‌های ملی ایالات متحدة آمریکا ، عوامل مخرب پارک‌های ملی را شناسایی و در 73 دستة مهم طبقه‌بندی کرده که شماری از مهمترین آنها از آنها عبارتند از :‌ راه‌سازی ، تخلیة زباله ، گسترش صنایع ، رشد شهری ، آلودگی هوا ، آلودگی آب ، کشت گونه‌های مهاجم ، بهره‌برداری بیش از حد از خاک و گیاهان .

در کشور ما هم همین عوامل از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان نیروهای بالقوه‌ای برای نابودی طبیعت معرفی شده‌اند .

دشواریهای مربوط به حفاظت پارک‌های ملی 

مدیریت و حفاظت پارک‌های ملی در حالی روز به روز دشوارتر می‌شود که بسیاری از فعالیتهای انسانی مانند معدن‌کاری ، قطع درختان ، چرای گوسفندان و شکار در این مناطق ، ممنوع است .

کشورهای در حال توسعه در زمینة مدیریت و نگهداری پارکهای ملی خود ، یا بودجه و نیروی انسانی لازم را برای رویارویی با تخلف و تجاوز به طبیعت ندارند و یا این که آموزش عمومی در آنجا کافی نیست .

البته ، دشواریهای مربوط به مدیریت و حفظ پارکهای ملی در آن دسته از کشورهای در حال توسعه که زندگی مردم و جوامع محلی به وجود چوب و زمین کشاورزی وابسته است به مراتب پیچیده‌تر و فراوان‌تر است . حتی در کشور کاستاریکا نیز که یکی از بهترین شبکه‌های حفاظت از پارک‌های ملی جهان را دارد ، فشارهای اقتصادی موجودیت پارک‌های ملی آن را تهدید می‌کند .

حفاظت از طبیعت بویژه پارک‌های ملی ـ که از مظاهر طبیعت دست‌نخورده و پشتوانة تنوع زیستی سیارة زمین به‌شمار می‌آیند ـ ملاحظات و پیچیدگیهای ویژه‌ای دارد که در هر کشور و هر جامعه باید آنها را شناخت . برای نمونه ، در جامعه‌ای که دانش عمومی در بارة طبیعت کافی است ، بودجه یا پول اهمیت چندانی نخواهد داشت .

یکی از بدترین و دشوارترین شرایط برای مدیریت و حفظ میراث طبیعی ، مربوط به جوامع و یا  زمانی است که پول ، فراوان است اما دانش عمومی نسبت به مناطق طبیعی کافی نیست . در چنین شرایطی حفظ طبیعت مستلزم وجود زمان کافی برای توضیح و توجیه موضوع است که البته وجود ندارد . زمان از دست رفته قابل بازیابی نیست .

وضعیت پارکهای ملی ما

صرف نظر از پارک‌ملی گلستان که به سبب  پوشش گیاهی ویژه ( جنگلی ) و یا پارک‌ملی ارومیه  که به سبب ساختار طبیعی آن ( دریاچه ‌) از دیگر مناطق طبیعی  متمایز می‌شوند ، سیمای طبیعی دیگر پارک‌های ملی کشور ، بیابانی و حتی کویری است .  برای نمونه ، پارک‌ملی کویر، آنگونه که از نامش پیداست منطقه‌ای کویری است در جنوب استان  سمنان که قسمتی از آن به بیابانهای قم و اصفهان محدود می‌شود .

پارک‌ملی تندوره در خراسـان و یا  کلاه قاضی در اصفـهان نیز کاملاٌ  بیابانی بوده و  با پارک‌ملی گلستان که برای بسیاری از مردم شناخته شده است تفاوت کلی دارند .

بیابان در عین حال که یادآور خشن‌ترین چهره طبیعت است ، آسیب پذیرترین نوع زیست‌بوم نیز هست . بیشتر بیابانهای کشور ما در دسترس قرار دارند به‌همین سبب خیلی راحت به تصرف انسان در آمده تغییر وضعیت می‌یابند .

استفاده انسان از بیابان ، استفاده‌ای یک‌سویه و همواره به‌سود انسان بوده است . راهها ، خطوط انتقال نفت و گاز ، پادگانهای نظامی ، مراکز بزرگ صنعتی و آموزشی از مهمترین پدیده‌های انسانی هستند که با یک تصمیم و در مدت زمانی کوتاه سیمای طبیعی گستره‌ای بزرگ از بیابانهای کشور را زیر و رو می‌کنند. به‌همین سبب بیابانهای کشور بیش از سایر مناطق در معرض تغییر و تخریب قرار دارند .

      بخش گسترده‌ای از مناطق حفاظت‌شده و پارک‌های ملی کشور را نیز مناطق بیابانی تشکیل می‌دهند که آنها هم نه تنها از این نظر مستثنی نیستند بلکه در مقایسه با مناطق آزاد ( غیرحفاظت‌شده ) خواهان بیشتری برای تغیـیر کاربری دارند .

ضرورت حفاظت از پارک‌های ملی

      تخریب طبیعت ، کار آسانی است اما حفاظت از آن بسیار دشوار است . دشوارتر از آن اما ، بازسازی طبیعت است که حتی گاهی غیر ممکن به نظر می‌رسد . حفاظت از طبیعت یک امر تجملی نیست ، یک ضرورت است .

شاید برخی پندارند که بی‌توجهی به طبیعت و تخریب آن ، از الزامات توسعة صنعتی و بهایی است که برای پیشرفت و ترقی باید پرداخت . حال آن که اطلاعات موجود نشان می‌دهد کشورهای صنعتی و مطرح جهان ، در مقایسه با سایر کشورها هزینه و توجه بیشتری صرف حفاظت از طبیعت می‌کنند .

برای نمونه ، برپایه یکی از گزارشهای بانک جهانی ،‌ بیشترین تعداد مناطق حفاظت شده مربوط به ایالات متحدة آمریکا ، استرالیا ، ژاپن ، آلمان ، کانادا و چین است . از نظر مساحت نیز بیشترین سطح مناطق حفاظت شده در ایالات متحدة آمریکا ، استرالیا ، کانادا و چین قرار دارد . جالب‌تر از آن اینکه آلمان ، بریتانیا ، ژاپن ، استرالیا و ایالات متحدة آمریکا در شمار کشورهایی قرار دارند که بیش از ده درصد از سرزمین آنها حفاظت شده اعلام گردیده است . این اطلاعات ، البته ، مربوط به پانزده سال پیش یعنی زمانی است که در کشور ما 60 منطقة حفاظت شده وجود داشته و کل مساحت آنها حدود 4 درصد از گسترة کشور را در بر می‌گرفته است .  

پارکهای کاغذی

اطلاعات موجود ، از وجود بیش از یکهزار پارک‌ملی در جهان خبر می‌دهد اما واقعیت این است که تعدادی از این پارکها در برابر هجوم تغییرات ناشی از زندگی ماشینی اهمیت خود را بکلی از دست داده و تنها در اسناد و گزارشهاست که نام یا عنوانی از آنها برجای مانده است .  بدین‌سبب از این پارکها بنام پارکهای کاغذی ( Paper Parks ) یاد می‌شود .

هجوم بی‌امان و ناآگاهانة به طبیعت ، مقدمة هجوم به مجموعة حیات بر روی سیارة زمین است که پارکهای کاغذی ، نمودی از این هجوم هستند .

ما نیز پیش از آن که کار از کار بگذرد باید همت کنیم و موضوع حفاظت از طبیعت بویژه پارک‌های ملی را بیش از پیش جدی گرفته و بر اهمیت آن تأکید کنیم .    

      بخشی از مناطق بیابانی کشور ما که هم‌اکنون به عنوان پارک‌ملی تحت حفاظت قرار دارند ، به اعتبار عنوانی که به آنها داده شده سزاوار توجه و رسیدگی بیشتری هستند . در غیر این صورت دیری نخواهد گذشت که نام این میراث طبیعی نیز با وجود هزینه‌های هنگفتی که طی سالهای گذشته صرف حفظ وضع موجود آنها شده عملاٌ در ردیف پارک‌های کاغذی قرار خواهد گرفت که البته آن روز مباد .

جان کلام  

      منظور از آنچه در این مختصر آمد ، نه انتقاد از اقدامات سازمان حفاظت محیط‌زیست ـ بویژه تلاشهای شبانه‌روزی محیط‌بانان ـ بلکه طرح ضرورت حفاظت بهتر و بیشتر از مناطقی است که از چندین دهه پیش تا کنون ـ  گاهی در دشوارترین شرایط ـ از آنها حفاظت ‌شده و امروز به عنوان امانتی در اختیار ما قرار دارند .

مقصود ، آشکارتر کردن اهمیت مناطق حفاظت‌شده و ضرورت توجه به آنها از سوی دولت و ملت است .

مراد ، یادآوری این نکته است که مشخص شود جایگاه حفاظت از طبیعت در کشور ما کجاست ؟ برای حفاظت از طبیعت ( ‌به عنوان بستر اصلی توسعه ) و مناطق حفاظت‌شده ( به‌عنوان ‌مظاهر طبیعت بکر و پشتوانه‌های اصلی حیات ) چه کرده‌ایم و چه باید بکنیم ؟

      یکی از اهداف مهم برنامه‌های محیط‌زیست طی سالهای اخیر ،  افزایش سطح مناطق حفاظت‌شده به میزان ده درصد از مساحت کشور اعلام شده که البته هدف خردمندانه‌ای است اما این واقعیت را نیز باید در نظر داشت که دستیابی به این هدف مهم مستلزم افزایش کمی و کیفی نیروی انسانی و تجهیزات مورد نیاز سازمان حفاظت محیط‌زیست هم هست . هم اکنون سرانه نیروهای اجرایی ( محیط‌بان ) نسبت به سطح مناطق حفاظت‌شده موجود به مراتب کمتر از رقمی است که باید باشد . در چنین شرایطی افزایش سطح مناطق حفاظت‌شده ، تنها مسؤلیت سازمان مزبور را افزایش خواهد داد و دشواریهای مربوط به مدیریت مناطق حفاظت‌شده را تشدید خواهد کرد .

بنابراین ، پیش از آنکه آنچه در عرصة طبیعی داریم بیشتر از آن که هست رو به نابودی گذارد ، شایسته است موضوع حفاظت از طبیعت ـ بویژه مناطق حفاظت‌شده ـ مورد توجه برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران قرار گیرد با این اطمینان که این توجه ، بدون شک به‌سود کشور و آیندگان خواهد بود . آری پیش از آنکه پارک‌هایمان کاغذی شوند باید به فکر باشیم .

از : دو ماهنامه دوستداران شکار و طبیعت  شماره 102 – بهمن و اسفند ماه 1386